Beethovens muziek was er niet om hooggeplaatsten te vlijen. Zijn composities waren bakens op het pad van een eigen ontwikkeling. Vaak humoristisch en plagerig sardonisch. Dan weer woedend en sarcastisch. Maar altijd begaan met anderen. In het testament van Heiligenstadt sprak hij de hoop uit dat zijn muziek tot troost mocht zijn.
Toegegeven, deze playlist bevat een aantal voorspelbare tophits. Toch laten we daarnaast muziek horen die iets minder bekend is. Zodat het effect ook voor ons mogelijk weer even verrassend is als eens in Beethovens tijd.
Finale uit Trio op.1 nr.3 in c kl.t. (1795) - Van Baerle Trio
Beethoven presenteerde zich als componist in Wenen met de drie pianotrio’s opus 1. Hij droeg ze op aan prins Lichnowsky, die toen zijn belangrijkste beschermheer was. Het avontuurlijke Derde trio werd het meest populair. Nog steeds circuleert het gerucht dat Haydn zijn onbesuisde leerling ervan probeerde te weerhouden om juist dit werk te publiceren.
Marcia uit Serenade op.25 (1801) - Leden van de Berliner Philharmoniker
Ook kleine dingen kunnen ons verrukken. In deze charmante muziek liet Beethoven zich van zijn meest lichtvoetige kant horen. In het Wenen van die tijd werden serenades vaak voor de gezelligheid gespeeld, ‘s avonds in de open lucht.
Eerste deel uit Vioolsonate op.47, Kreuzersonate (1803) - Isabelle Faust
Tartini wist het. Ook Beethoven laat het hier horen: de duivel speelt viool. Let op hoe de inzet nonchalant in de lucht hangt, alsof de diabolische charmeur nog alle kanten uit kan. Beethoven schreef de sonate voor een Brits-Indiase violist die zich voordeed als een Afrikaanse prins. Helaas kregen beiden ruzie over een meisje, waarna Beethoven de sonate opdroeg aan de Franse virtuoos Rodolphe Kreutzer. Vandaar de bijnaam Kreutzersonate. De dramatische muziek inspireerde de Russische schrijver Tolstoi tot een gelijknamige novelle. Dat verhaal betreft een huwelijksdrama, uitlopend op een moord.
Mir ist so wunderbar uit Fidelio (1814) - Otto Klemperer
Deze opera gaf uiting aan Beethovens politieke idealisme. Het verhaal vertelt hoe de dappere Leonore haar echtgenoot (een politiek gevangene) bevrijdt. Vermomd als man weet Leonora in de duistere kerkers door te dringen. Een wonderschoon moment is het kwartet uit de eerste akte: Mir ist so wunderbar.
Finale uit Symfonie nr.4 (1807) - John Eliot Gardiner
Beethovens Vierde symfonie staat als een Griekse zuil onder een azuren hemel. We horen hier niets van de heroïek van de (bekendere) Derde of Vijfde symfonie. Toch heeft ook deze symfonie zo zijn plagerige ‘Beethoveniaanse’ momenten. De finale is een wervelende achtbaan, waarbij laag en hoog elkaar voortdurend uitdagen. Alsof de hemelbestormende titanen iedere keer verschrikt terugdeinzen voor een minzame glimlach vanaf de Olympus.
Deel I uit Sonate op.81a, Les adieux (1810) - Igor Levit
Beethoven was soms een moeilijk persoon. Al had hij ook een groot talent voor vriendschappen. Zijn Pianosonate op.81 lijkt de uitdrukking te zijn van zo’n vriendschap. In drie delen schildert de muziek respectievelijk het afscheid, het gemis en de hereniging. Aanleiding was het vertrek van Beethovens leerling aartshertog Rudolph in 1809. Deze zag zich genoodzaakt om Wenen te ontvluchten vanwege de belegering door Napoleons troepen.
Allegro con brio uit Symfonie nr.5 (1808) - Carlos Kleiber
Pa-pa-pa-paam. Aldus het beroemdste motiefje van de klassieke muziek. Dat felle motiefje had genoeg drive om een grote vierdelige symfonie voort te brengen. In die vier delen schildert Beethoven een ontwikkeling van de duisternis naar de overwinning. En dat puur en alleen met orkestinstrumenten, zonder verhaal of tekst. Vooral het eerste deel moet Beethovens tijdgenoten de stuipen op het lijf hebben gejaagd, zo dramatisch is het.
Presto alla tedesca uit Sonate voor piano nr.25 (1809) - Fazil Say
Beethovens Sonates voor piano nr.24 & 25 zijn als twee jonge zusjes tussen reuzen. Het is muziek die Beethoven van zijn meest speelse kant laat horen. De Sonate nr.25 draagt de bijnaam ‘koekoek’, vanwege de vele vallende tertsen.
Ouverture Egmont op.84 (1810) - Bernard Haitink
Goethe’s toneelstuk Egmont verwijst zowaar naar onze vaderlandse geschiedenis. Het verhaal is losjes geïnspireerd door de tragische lotgevallen van de graaf van Egmont, die in 1568 ter dood werd gebracht door de ‘ijzeren’ hertog van Alva. De populaire ouverture is een dramatische uitbeelding van de troebelen tussen de Lage Landen en de Spaanse overheersers. Ondanks die sombere teneur eindigt de muziek in een klinkende overwinning.
Bagatelle in a, Für Elise (1810) - Ronald Brautigam
Für Elise behoort tot Beethovens meest geliefde werken. Helaas is het werkje zo overbekend geworden, dat we haar perfecte schoonheid al bijna als vanzelfsprekend aannemen. De titel is een raadsel. Eigenlijk weet niemand wie deze Elise is. Net zoals niemand weet wie die ‘onsterfelijke geliefde’ is, waarover Beethoven het in één van zijn brieven heeft.
Begin van Wellington’s Sieg (1813) - Antal Dorati
Het orkestwerk Wellington’s Sieg laat zien hoe een onbetwist genie zijn talent vergooit om het publiek te behagen. Vaderlandslievende wansmaak, die niettemin door niemand anders gecomponeerd had kunnen worden dan door Beethoven. De muziek is een uitbeelding van de slag die op 21 juni 1813 door generaal Wellington werd gewonnen bij Vitoria. Beethoven wist overigens wel raad met negatieve reacties. ‘Wat ik schijt is beter dan wat jij ooit zal bedenken’, aldus zijn antwoord aan een criticus.
Cavatina uit het Strijkkwartet op.130 (1825) - Quartetto Italiano
Beethovens late strijkkwartetten hebben een bijna mythische status. Het is muziek die het vertrouwde achter zich laat, om zich moedig te bewegen naar waar nog nooit een mens is geweest. Wat dat betreft is deze Cavatina nog vrij bescheiden. Het is vooral een diep gevoelig stuk, dat vaak geassocieerd wordt met een verloren liefde. Volgens een van de eerste uitvoerenden pinkte de componist een traan weg tijdens de repetitie. Let op hoe de eerste viool halverwege het stuk op drift raakt, alsof hij door emoties wordt overmand.
Finale uit Kwintet voor strijkers op.104 (1817) - The Lindsays
We eindigen min of meer zoals we begonnen. Dit late Strijkkwintet is namelijk een bewerking van het vroege Pianotrio aan het begin van deze playlist. De muziek geeft daarmee een mooi beeld van hoe een oudere Beethoven terugblikte op zijn jongere zelf. De aanleiding was het initiatief van een amateurcomponist. Deze had namelijk een bewerking van het stuk aan Beethoven voorgelegd. Beethoven besloot daarop het arrangement zelf ter hand te nemen. Het resultaat was indrukwekkend. Luister maar naar deze gepassioneerde uitvoering van The Lindsays.
samenstelling en tekst: Hans Jacobi
grafische vormgeving: Judith de Rond
beeld: met dank aan het Rijksmuseum
